Eetbare Woonwijk Rijnvliet

Voorproefje

Rijnvliet is een wijk in Leidsche Rijn waar de hoofdgroenstructuur aangelegd wordt volgens de principes van een voedselbos. Het is een voorbeeld van gebiedsontwikkeling waar voedselwaarde, natuurwaarde en recreatiewaarde gecombineerd wordt in een gezonde duurzame voedselomgeving die toegankelijk is voor iedereen.

De gemeente Utrecht werkt aan het thema Voedsel vanuit de gedachte dat omgevingsfactoren van grote invloed zijn op het eetgedrag. We verwachten dat het inzetten op de voedselomgeving meer effect zal hebben op gezondere en duurzamere eetpatronen dan het inzetten op voedselvaardigheden.

Bijzonder aan deze case

Qua inhoud: het integreren van een Voedselbos in de openbare ruimte van een stedelijke woonwijk in plaats van in landelijk gebied is vernieuwend en uitzonderlijk; het is een uitdaging om een permanente locatie te vinden in stedelijk gebied.

Qua aanpak: Huidige en toekomstige bewoners zijn betrokken bij de ontwikkeling en het beheer van de toekomstige woonwijk en het voedselbos. Planvorming, uitvoering en beheer zijn in elkaar overlopende processen, met ruimte voor experimenteren en bijsturen.

Partijen aan tafel

Gemeente Bureau Negen-Tien (ontwikkeling Leidsche Rijn en verantwoordelijk voor communicatie en participatie van bewoners), Wijken/Wijkbureau Vleuten-De Meern Mirjam Hueber, Stedenbouwkundigen De Zwarte Hond, landschapsarchitect van Felixx en voedselbosdeskundige van Æ – Food Forestry Development en Esther Vlaswinkel van stedenbouwkundig Bureau SVP.

De centraal gelegen basisschool en de Metaal Kathedraal spelen straks een voortrekkersrol in de ontwikkeling en het delen van kennis over het voedselbos.

De juiste mix

Door de ligging van Rijnvliet langs 2 snelwegen (eerst waren hier plannen voor een bedrijventerrein) zocht de gemeente naar het toevoegen van kwaliteit en identiteit in deze nieuwe woonwijk. De initiatiefnemers van het voedselbos waren op zoek naar een locatie in bebouwd gebied waar bewoners betrokken kunnen raken bij het voedselbos. Beide partijen vonden elkaar in hun wensen en belangen.

Voorbeelden van activiteiten

Projectontwikkelaar Van Wanrooij bouwt momenteel de woningen. Oplevering van de eerste fase is in 2018.

De volgende activiteiten hebben plaatsgevonden:

• Startworkshop met bestaande bewoners op 23 maart 2016
• Excursie voedselbos Makeblijde op 13 juni 2016
• Schetssessie Ambitiedocument op 22 juni 2016
• Ecologische dunning deel populierenbos en aanleg vogeleiland najaar 2016
• Aanleg en aanplant fietspad najaar 2016
• Workshop biomeiler met populieren snippers Metaal Kathedraal najaar 2016
• Studieopdracht studenten Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU) voorjaar 2017
• Workshop inrichting hoofd groenstructuur januari 2017
• Workshop toekomstige bewoners najaar 2017

Gepland voor 2018:

• Aanplant beplanting met hulp van bewoners
• Regulier onderhoud diverse plandelen
• Schapen dragen bij aan het beheer van het voedselbos.

Resultaten en impact

Door dit proces is er meer bekend over het ontwikkelen van de principes van een voedselbos in een stedelijke omgeving. Wat werkt, hoe werkt het?

De gemeente Utrecht stimuleert het gezamenlijk beheer van het openbaar groen. Ook wordt onderzocht hoe een community de basis kan vormen voor langjarig beheer door de bewoners. Een verkenning hiernaar vormt het onderzoek dat momenteel (najaar 2016) wordt uitgevoerd door studenten van de HKU.

We zijn ons er van bewust dat het niet om individuele projecten en de effecten ervan gaat, maar door veel verschillende projecten, activiteiten, communicatie, onderzoek gericht op een gezonde duurzame voedselomgeving proberen we een beweging op gang te krijgen naar gezondere en duurzamere voedselomgevingen in (regio) Utrecht.

De tussenbalans

Wat werkt goed:

• Door het groen in Rijnvliet te ‘framen’ als voedselbos is er ineens aandacht voor voedselbossen als fenomeen en voor Rijnvliet als nieuw woongebied.
• Beplanting voor een voedselbos bestaat veelal niet uit regulier in openbare ruimte toegepaste soorten. De wat meer bijzondere soorten hoeven echter niet duurder te zijn dan regulier openbaar groen.
• Een voedselbos onderhouden is niet moeilijk en bovenal leuk. Voedsel kan het jaar rond geoogst worden, waardoor de productie op peil blijft. Snoeien is beperkt nodig en bevordert de verdere ontwikkeling van de eetbare woonwijk. Het streven is dat dit beheer plaatsvindt onder begeleiding van een enthousiaste voedselboswachter. Naast een beheertaak heeft deze persoon ook een educatieve taak. Ook bewoners, hun kinderen en andere belangstellenden zullen het groen helpen beheren.

Wat werkt minder:

• Lastiger was het betrekken van toekomstige bewoners.

Tips van de chef

Het succesvol ontwerpen en realiseren van een voedselbos als geïntegreerd onderdeel van de stedelijke openbare ruimte vraagt om een passend proces. Voedselbossen liggen veelal in het landelijk gebied en ze zijn dan geen onderdeel van de stedelijke openbare ruimte zelf. Een voedselbos is een samenstel van verschillende soorten begroeiing. Zo horen kruiden, heesters, klimplanten en bomen allemaal tot het voedselbos. Bepaalde combinaties van soorten zijn nodig wil het voedselbos functioneren. Als je een voedselbos in de openbare ruimte van een woonwijk maakt, dan moet je nadenken over hoe je deze soorten begroeiing combineert en wat je waar plant. In een smal groenstrookje passen geen bomen, heesters met stekels zijn niet handig vlakbij een speelplek of langs een trottoir, etc. Het uitwerken van dit voedselbos als onderdeel van een woonwijk is een leerproces.

Uitdagingen

• Huidige bewoners, nieuwe bewoners, lokale organisaties alsmede de gemeentelijke groendienst (Stadsbedrijven Utrecht) moeten blijvend intensief samenwerken om deze wijk een succes te laten worden.
• De gemeente zorgt voor het basisbeheer en de continuïteit. Het succes van de voorgestelde ambitieuze inrichting van de wijk staat of valt met het omarmen van het plan door bewoners.

Ook proberen?

Er zijn vergelijkbare nieuwbouwwijken waar dit toe te passen is. Eventueel kan het ook (deels) toegepast worden in bestaande wijken. Het belangrijkste mechanisme is inspiratie. Benodigde partijen: projectontwikkelaar, gemeente, een partij met kennis van zaken van voedselbossen.